چکیده:

 شهر کوفه در دوران خلافت عمر بن خطاب و برای اسکان سپاهیان اسلام در شش کیلومتری شهر باستانی حیره بنا گذاشته شد. نخستین شالوده‌ی تشیّع در کوفه با امارت عمّار یاسر در این شهر ریخته شد و با انتقال مرکز خلافت اسلامی به کوفه در دوران امام علی (ع) تثبیت گردید. شهر کوفه از آغاز تأسیس تا قرن چهارم هجری به دلیل اسکان شمار زیادی از طرفداران امام علی (ع) و حضور خاندان‌های بزرگ شیعه در آن، به عنوان اصلی‌ترین پایگاه تشیّع در جهان اسلام مطرح بود. تشیّع کوفه از همان نخستین سال‌های پیدایش در اثر یک سلسله تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که در این شهر به وقوع می‌پیوست، مانند حضور سیاسی برخی اصحاب شیعی پیامبر (ص) در این شهر، جنبش‌های سیاسی شیعه و کشیده شدن آن‌ها به ایران، مهاجرت‌های گسترده‌ی ایرانیان، سادات و قبایل شیعی از کوفه به ایران؛ و برخی اقدامات فرهنگی ائمه (ع) مانند تربیت شاگردان زبده از میان شیعیان کوفه و تأثیر این افراد در گسترش تشیّع و نیز تعاملات علمی و حدیثی میان حوزه‌های مهم تشیّع در ایران با حوزه‌ی کوفه، به ایران منتقل شد. در پایان این نتیجه حاصل می‌شود که تشیّع وارد شده از کوفه به ایران به دلیل عبور از کانال اصحاب بزرگ پیامبر اسلام (ص)، ائمه‌ی اطهار (ع) و شاگردان کوفی پرورش یافته در مکتب آن بزرگواران، به لحاظ میزان انطباق با تعالیم ائمه (ع) از اصالت بالایی برخوردار است. با تکیه بر مطالبی که در فصول مختلف این پایان‌نامه ارائه می‌شود، می‌توان به این نتیجه رسید که شهر کوفه به دلیل ماهیت ایرانی خود (به لحاظ جغرافیایی)، ترکیب جمعیتی ایرانی-عربی و مهم‌تر از همه به علّت تأسیس آن در جایگاه شهر باستانی حیره (که از دیرباز عامل انتقال ادیان و مذاهب مختلف به سرزمین‌های اطراف خود بوده است) نقشی کلیدی در انتقال مذهب تشیّع به ایران ایفاء نموده است. علاوه بر شرایط جغرافیایی؛ اصلی‌ترین عوامل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مؤثر در انتقال تشیّع از کوفه به ایران را می‌توان در موارد زیر خلاصه نمود: 1- حضور یاران خاص امام علی (ع) از میان صحابه‌ی بزرگ پیامبر (ص) مانند سلمان فارسی، عمّار یاسر و حذیفه بن یمان به عنوان والی، راهنما و ... در شهر تازه تأسیس کوفه در دوران خلافت عمر و عثمان و نقش آن‌ها در معرفی شایسته‌ی امام علی (ع) به ساکنان این شهر به ویژه ایرانیان که سابقه‌ی آشنایی با آن حضرت را نداشتند. 2- سیاست‌های عمر در قبال اسراء و موضع‌گیری امام علی (ع) در مقابل آن. 3- حضور فعّال برخی شیعیان بزرگ امام علی (ع) در جریان فتوحات و فتح برخی مناطق ایران به دست این افراد. 4- انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت اسلامی در دوران امام علی (ع) و نظارت مستقیم آن حضرت بر ایران و درنتیجه آشنایی نزدیک ایرانیان با سیره‌ی آن حضرت. 5- فعالیت‌های امام علی (ع) در دفاع از حقّانیّت خویش در دوران خلافتش در کوفه. 6- والیان امام علی (ع) در مناطق مختلف ایران که طبیعتاً از میان شیعیان پرهیزگار کوفه بودند. 7- نهضت عاشورا. 8- حرکت‌های سیاسی شیعیان کوفه با الهام از نهضت عاشورا و وسعت دامنه‌ی این جنبش‌ها در مناطق مختلف ایران. 9- نفوذ برخی شیعیان کوفه در نظام حکومتی آل عباس (با اذن امام وقت) و تلاش همراه با تقیه‌ی این افراد در جهت گسترش تشیّع (با استفاده از موقعیت خود در دربار). 10- تأسیس نهاد وکالت و نقش آن در توجیه دینی-سیاسی شیعیان ایران. 11- فراوانی تعداد ایرانیان ساکن در کوفه و انتقال تشیّع به ایران توسط این افراد در جریان رفت و آمدهای طبیعی آنان. 12- تبعیض اجتماعی خلفا نسبت به ایرانیان و قرار دادن آن‌ها در ردیف شهروندان درجه دوم. 13- انتقال شمار زیادی از ایرانیان ساکن کوفه به مناطق مختلف به ویژه خراسان. 14- مهاجرت برخی خاندان‌های شیعی کوفه (مانند اشعریان) به برخی مناطق ایران. 15- مهاجرت گسترده‌ی سادات (فرزندان ائمه ع) و علویان کوفه به ایران و ترویج تشیّع در مناطق محل سکونت خویش. برخی از این افراد به دلیل سطح بالای آگاهی مذهبی که داشتند، به عنوان مرجعی دینی برای مردم محل سکونت خود مطرح بودند. 16- فعالیت‌های فرهنگی برخی اصحاب بزرگ پیامبر (ص) در کوفه در دفاع از حقّانیّت امام علی (ع). 17- تربیت شاگردان کوفی توسط ائمه (ع) و نقش این افراد در گسترش تشیّع در ایران از طریق مسافرت به شهرهای مختلف ایران، تألیف آثار و تربیت شاگردان متعدد. 18- مبارزه‌ی همه‌جانبه‌ی ائمه (ع) و شاگردانشان با جریانات انحرافی منشعب از بدنه‌ی تشیّع که مرکز آن‌ها در کوفه بود؛ و جلوگیری از توسعه‌ی این جریان‌ها به ایران و درنتیجه اصالت تشیّع وارد شده به ایران. 19- ارائه‌ی تعالیم درست و اصیل شیعی به ایرانیان از طریق نهاد وکالت (که مرکز آن در کوفه بوده و بخش وسیعی از ایران را تحت پوشش خود داشته است). به‌طور کلی، با بررسی دقیق عوامل انتقال تشیّع از کوفه به ایران، به این نتیجه می‌رسیم که این عوامل کسانی نبودند جز اصحاب بزرگ و راستین پیامبر اسلام (ص) که حقّانیّت امام علی (ع) و مذهب تشیّع را از زبان آن حضرت شنیده بودند، سادات و فرزندان بزرگوار ائمه (ع)، شیعیان راستین و افراد مورد تأیید امامان (ع). علاوه بر این، تشیّع منتقل شده به ایران بجز در برخی مناطق غربی کشور، از نفوذ عقاید انحرافی شیعیان افراطی چون غلات دورمانده و به‌طور کلی از اصالت بالایی برخوردار است.

مقالات مرتبط:

ایرانیان و نقش کوفه در تشیع آنان، حسن پوراحمدی، علی بابایی سیاب، شیعه‌شناسی، پاییز 1391، شماره 39، (40 صفحه، از 7 تا 46) (علمی _ پژوهشی).

نوشتن دیدگاه