چکیده:

 این رساله حاوی مطالبی در مورد دین صابئین مندایی است که در 14 فصل تهیه شده است. فصل اول را به تاریخچه تحقیقات مندایی شناسی اختصاص داده‌ام. مسیر تاریخی مواجهه دو تمدن اسلامی و مسیحی در قرون‌وسطی و شروع تحقیقات متدیک اروپایی از قرن نوزدهم تاکنون اساسی‌ترین موضوع این فصل است. فصل دوم به توضیح واژه‌های مندائیان و صابئین و اشارات قرآن شریف به واژه صابئین (و تفسیر کوتاه از این اشارات سه‌گانه) می‌پردازد. فصل سوم به سیمای صابئین در متون اسلامی اختصاص دارد. نکته مهم این فصل، تشریح نظرات و مواضع مورخین و متکلمین اسلامی است. فصل چهارم درباره منشأ مندائیان است. بر اساس پنج عامل (1. نژاد، 2. خاک، 3. زبان، 4. دین، 5. دولت) و مبتنی بر نظرات مندائیان در متونشان و استنادات تاریخی و زبان‌شناسی و بررسی مقایسه‌ای دینی منشأ مندائیان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. فصل پنجم به اقامت در اورشلیم (در قالب تاریخ یهود) اختصاص دارد. مندائیان از حوادث اورشلیم همیشه به بدی یاد می‌کنند و از ربی‌ها، کاهنان و شاهان یهودی مورد نفرت قرار می‌گیرند. فصل ششم اقامت کوتاه صابئین مندایی در حران و گسترش آن‌ها در سطح بین‌النهرین (جنوب) را تشریح می‌کند. فصل هفتم درباره تاریخ مندائیان در دوره اسلامی است. اشاره کوتاه به صابئین حرانی و خدمات صابئین حرانی (خاندان‌های ثابت بن قره و هلال صابی) به تمدن اسلامی بدین خاطر است که وجه انفکاک این دو گروه در این رساله واضح‌تر و برجسته‌تر قرار گیرد. فصل هشتم متون مندایی را معرفی و بررسی کرده است. فهرست کامل متون مندایی و محتوای آن‌ها و تشریح شیوه اظهار نویسی (زندگی‌نامه رونویس کننده در پایان هر کتاب) در این فصل آمده است. اشاره به تحول ادبی در متون مندایی در دوره اقامت مندائیان در حران یکی از نکات برجسته این فصل است. فصل نهم به فلسفه دین مندایی می‌پردازد. تعریف و تشریح هستی‌شناسی، توحید، سلسله‌مراتب هستی و تصویری از عالم و تشریح عالم ظلمانی از مسائل مهم این فصل است. تغییر در مواضع گنزاربا در خصوص پنج موجود ظلمانی و دوازده صور فلکی و هفت سیاره مورد بررسی قرار می‌گیرد. گنزا در ابتدا آن‌ها را نمادهای اندیشه شرک بابلی-کلدانی می‌داند، ولی نه‌چندان دیگر از آن‌ها ستایش به عمل می‌آورد. فصل دهم به بررسی مقایسه‌ای مانویت و مندائیسم اختصاص دارد. فصل یازدهم عرفان مندایی را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. عرفان مندایی نتیجه دیالک نور و ظلمت است. فصل دوازدهم اندیشه سیاسی مندائیان را در مقایسه با یهود و مسیحیت معرفی می‌کند. عدم احساس حاکمیت بر زمین و قدرت سیاسی و عدم ذکر ارض موعود در متون مندایی و عدم صراحت متون دینی در برپایی دولت، قضاوت، امنیت اجتماعی و ... از جمله عواملی در عدم پیدایش تکوین اندیشه سیاسی (مبتنی بر دولت دینی) مندائیان شده است. فصل سیزدهم به آئین‌ها و شعایر می‌پردازد. تشریح نماز، روزه، غسل، ایام سعد و نحس، مراسم ارتقاء درجه کهانت در فصل سیزدهم تشریح شده‌اند. عکس‌هایی از این مراسم در بخش ضمیمه رساله درج شده است. این رساله مراسم را از دیدگاه متون دینی تشریح نموده است. بررسی مقایسه‌ای آیینی انجام نگرفته است، فلسفه آیین شعایر مندایی مورد نقد و بررسی قرار نگرفته است. این دو کار به علت انجام نشده که عناوین مطروحه هر یک می‌تواند عناوین رساله تحقیقی مستقلی باشند و به علت گوناگونی‌شان و کثرت رسوم و آیین‌های دینی می‌توانستند دوسوم حجم این رساله را نیز شامل شوند. فصل چهاردهم ترجمه کتاب سیدرا ادنشماتا Sidra ed Nesmata: (کتاب روان‌ها) است.

فصول پایان‌نامه:

این تحقیق در چهارده فصل تبیین شده است:
فصل اول: «تحقیقات مندایی شناسی»
فصل دوم: «آشنایی با واژه مندایی و صابئین»
فصل سوم: «سیمای صابئین مندایی در متون اسلامی»
فصل چهارم: «منشأ مندائیان»
فصل پنجم: «اقامت در اورشلیم»
فصل ششم: «صابئین در حران و بین‌النهرین»
فصل هفتم: «صابئین در دوره اسلامی»
فصل هشتم: «معرفی و بررسی متون مندایی»
فصل نهم: «فلسفه دین مندایی»
فصل دهم: «مانویت و مندائیسم»
فصل یازدهم: «عرفان مندایی»
فصل دوازدهم: «اندیشه سیاسی مندایی»
فصل سیزدهم: «مراسم و شعائر»
فصل چهاردهم: «ترجمه سیدرا اد نشماتا (کتاب روان‌ها)»

نوشتن دیدگاه