چکیده:

 شناخت و بررسی مکاتب حدیثی شیعه از جمله مباحث مهم دانش تاریخ حدیث است. در ميان این مکاتب حدیثی، بصره مركز تضارب اندیشه‌ها و پيدايش نحله‌های مختلف بوده است. شناخت چگونگي فعالیت راویان شیعی در آن و بررسي ابعاد گوناگون این فعالیت‌ها و نيز شناخت صبغه حدیثی غالب در اين منطقه، كمك شاياني در روشن شدن ابعادي از تاريخ حديث شيعه در اين شهر و تأثیرپذیری اين مكتب از ديگر مكاتب حديثي شيعه و اثرگذاری آن بر دیگر حوزه‌های حدیثی خواهد كرد. شیعیان بصره از همان دوران آغازین بنای بصره در این شهر حضور داشتند، ولی به دلیل گرایش بیشتر مردم بصره به مذهب تسنن که ریشه در عوامل تاریخی مانند جنگ جمل و خونخواهی عثمان داشت تا پایان حکومت اموی بیشتر تحت فشارهای سیاسی و غیره بوده و فعالیت حدیثی منسجمی نداشتند. در دوره امام صادق (ع) با انقراض حکومت اموی و با اوج گیری فعالیت مکتب حدیثی کوفه و ازدیاد رفت و آمد راویان کوفی به بصره، در نهایت، مکتب حدیثی بصره، با اثرپذیری از کوفه، شکل می‌گیرد. به دلیل موقعیت خاص دوره امام صادق (ع) تعداد راویان بصره در آن دوره، افزایش چشمگیری پیدا می‌کند. حضور سه تن از اصحاب اجماع (فضیل بن یسار، ابان بن عثمان و حماد بن عیسی) در بصره، توجه خاص به نقل روایات فقهی و تألیفات فقهی از بارزترین مشخصه‌های این مکتب در این دوره به شمار می‌رود. بعد از دوره امام صادق (ع) با گسترش فعالیت حدیثی راویان شیعه بصره و تعامل روزافزون راویان کوفه و بصره به‌تدریج فعالیت آنان از حوزه فقهی، وارد حوزه‌های غیر فقهی می‌شود. و به‌تدریج در قرن سوم فعالیت حدیثی آنان در زمینه تاریخ و ادبیات به اوج خود می‌رسد. اما از قرن چهارم به بعد با ظهور و رشد مکتب ری و بغداد و تمرکز فعالیت شیعیان در آن دو حوزه مکتب حدیثی بصره افول پیدا می‌کند. بر اساس گزارش‌های رجالی، از میان 218 راوی گزارش شده در حوزه بصره، 64 راوی، صاحب تألیف بودند که نگارش‌های آنان، بیشتر به فقه، تاریخ و ادبیات و کمتر به کلام، علوم قرآن و تفسیر و علوم حدیث مربوط می‌شود. کوفه به دلیلِ نزدیکی به بصره بیشترین تأثیر را بر مکتب بصره گذاشته است. از سوی دیگر با توجه به اهتمام فراوان شیخ کلینی و شیخ صدوق به نقل روایات راویان بصری و در اختیار داشتن برخی تألیفات آنان به جرأت می‌توان گفت که در میان حوزه‌های حدیثی دیگر، حوزه ری بیشترین اثرپذیری را از مکتب حدیثی بصره داشته است. فراوانی روایات فقهی، گرایش خاص به نقل روایات معرفتی، اهتمام به ادبیات و تاریخ‌نگاری از جمله ویژگی‌های شاخص این مکتب حدیثی به شمار می‌رود. این ویژگی‌های با قوت و ضعف در دوره‌های مختلف حیات این مکتب دیده می‌شود.

نوشتن دیدگاه