چکیده:

 در این پژوهش، مسئله‌ی کلامی رابطه‌ی دین اسلام و مردم‌سالاری را به مسئله‌ی جامعه‌شناختی تأثیر دیدگاه‌ها و مواضع روحانیت شیعه بر شیوه‌های مردم‌سالارانه‌ی اداره‌ی جامعه تبدیل کردیم و هدفمان این بود که این تأثیر را از دل جنبش‌های نیمه‌ی اول سده‌ی 20 میلادی در ایران و گذارهای دموکراتیکِ موفّق یا ناموفق در جنبش مشروطه و جنبش ملّی استنباط نماییم. ما نشان دادیم که مناسب‌ترین روش و رویکردِ پژوهشی برای بررسی این موضوع، تحلیل تطبیقی _ تاریخی در حوزه‌ی راهبردی جامعه‌شناسی تاریخیِ تحلیلی است و درنهایت، سه جنبش گذار در سه دوره‌ یا مقطع تاریخی را برای مقایسه‌ی تاریخی در نظر گرفتیم: جنبش مشروطه، جنبش ملّی اول و جنبش ملّی دوم. سپس، با بررسیِ نظری در حوزه‌های تحول فرهنگی (نظریه‌های سکولاریزاسیون در رابطه با تأثیر مدرنیته بر دین)، تحول اجتماعی (نظریه‌های مربوط به گسترش نظام جهانی و جنبش‌های اجتماعی) و تحول سیاسی (نظریه‌های گذار به مردم‌سالاری)، یک چارچوب تئوریک را شکل داده و با توجه به شرایط و خصوصیات کلی تاریخ ایران و جهان در دوره‌‌ی موردنظر، مدلی برای تبیین گذار در ایران، از آن چارچوب استخراج نمودیم. در مرحله‌ی بعد، این مدل پیشنهادی را پایه و مبنای مقایسه‌ی تاریخیِ سه واقعه‌ی گذار در سه دوره‌ی مذکور قرار داده و آن را به روش‌ تحلیل تطبیقی- تاریخی، آزمون کردیم و در این تحلیل، از روش‌های توافق میل، تحلیل بولی و مقایسه‌ی ترتیبی استفاده نمودیم. به‌منظور تهیه‌ی جدول‌های ارزش اسمی و ترتیبی، کار پژوهش را با تحلیل رواییِ عوامل علی گذار و خودِ گذار آغاز کردیم و نهایتاً دیدیم که مدل تبیینیِ گذار در ایران، در محکِ تحلیل تطبیقی _ تاریخی رد نشد، بلکه با حذف شروط نالازم و تشخیص ترکیب‌های علی مهم، شناخت دقیق‌تری را از عوامل علی گذار به مردم‌سالاری، در اختیار ما قرارداد. البته، در ضمنِ تحلیل‌ روایی این جنبش‌ها، زمینه‌ها و عوامل و نتایج سیاسی گذارها به‌طور تطبیقی، توضیح داده شد. همچنین، در بخش تغییرات نهاد دین، بازنگری نظری و عملی نخبگان دینی‌ِ ایران در رویارویی با نوخواهی و نوسازی موردبررسی قرار گرفت (هدف‌های مقدماتی و فرعی پژوهش). حال که عوامل و متغیرهای علی گذار به مردم‌سالاری در ایرانِ نیمه‌ی اول سده‌ی 20 م معلوم شده‌اند، می‌توانیم موقعیت دیدگاه‌ها و مواضع روحانیت را در میان این عوامل علی، تعیین کرده و تأثیر روحانیت را بر ظهور یا عدم ظهور مردم‌سالاری ایرانی، در قالب مفاهیم اجتماعی تحلیل نماییم و این پاسخ به پرسش عمده‌ و هدف اصلی این پژوهش است که در آغاز رساله مطرح گردید.

 مقالات مرتبط:

 تغییرات سیاسی _ اجتماعی دیدگاه‌ها و مواضع عالمان دین با تأکید بر دوره تاریخی جنبش مشروطه (1285 ش/1906 م) و جنبش ملی (1331 ش/1952 م)، محمد مسعود سعیدی، محمد مظلوم خراسانی، محسن نوغانی، علی یوسفی، جامعه‌شناسی کاربردی، بهار 1393، شماره 1، (20 صفحه، از 121 تا 140)، (علمی _ پژوهشی)

نوشتن دیدگاه