چکیده:
فرهنگ در پیدایش، جهت‌دهی و گسترش اندوخته‌های مادی و معنوی بشر تأثیر قابل‌توجه دارد. فرهنگ و تمدن اسلامی حاصل دستمایههای دینی و تأکید مؤثر دین اسلام بر مؤلفه‌های آن است. شکل‌گیری و تکوین فرهنگ و تمدن اسلامی از عصر رسول خدا (ص) صورت پذیرفته و سپس امامان شیعه (ع) و پیروان آنان در گسترش آن تأثیر به سزایی داشتند. پس از غیبت صغرا (260 ق) شیعیان امامیه در دگرگونی فرهنگی جهان اسلام نقش مهمی ایفا کردند. در این پژوهش تبیین نقش فرهنگی شیعیان امامیه در مقطعی از تاریخ اسلام موردنظر است که فرهنگ و تمدن اسلامی دوران طلایی و پیشرفت (قرن سوم و چهارم) را پشت سر گذاشته و دوران توقف و انحطاط را آغاز کرده و با هجوم مغول‌ها به رکود رفت. درواقع تحولات فرهنگی جهان اسلام در این دوره به سکون و نزولِ فرهنگ و تمدن اسلامی معطوف است. بررسی و تبیین وضعیت و نقش فرهنگی شیعیان امامیه در مقطع قرن پنجم تا نیمه قرن هفتم، بی‌تردید از اهمیت خاصی برخوردار است. ضرورت این تحقیق به اهمیت تبیین تاریخ فرهنگی شیعیان با توجه به وضعیت فرهنگی جهان اسلام بازمی‌گردد. بدین معنا که تفکیک جایگاه فرهنگی شیعیان در جهان اسلام و بررسی سیر و روند تحولات فرهنگی در این مکتب موردتوجه بوده و لازم است تبیین شود که آیا شیعیان هم با سیر تحولات فرهنگی جهان اسلام همراه بودند و یا اینکه مسیر پیشرفت در قرن چهارم را ادامه داده و از منحنی نزول فرهنگ و تمدن اسلامی پیروی نکردند. در این راستا، وضعیت شیعیان و نقش‌آفرینی آن‌ها در حوزه فرهنگی موردبررسی و تحلیل قرار خواهد گرفت. راهبردهای فکری- فرهنگی، رویکردها، متدولوژی و مهندسی علوم نزد شیعیان موردبررسی و تحلیل خواهد بود. تبیین نقش شیعیان در حوزه علم و دانش و مراکز علمی و فرهنگی موردتوجه بوده و این نقش فرهنگی، با توجه به پراکندگی جغرافیایی شیعیان، در مناطق جغرافیایی ایران، عراق و شام تمرکز دارد. این پژوهش، مبتنی بر روش توصیفی و تحلیلی با استفاده از منابع اصلی بوده و برای تحلیل بیشتر از تحقیقات نوین نیز سود برده خواهد شد. بررسی جایگاه شیعیان در تأسیس مراکز علمی و فرهنگی همانند مدارس، کتابخانه‌ها و دارالعلم ها و کارکرد و تأثیر این مراکز در حوزه فرهنگ اسلامی، بررسی و تحلیل عملکرد شیعیان در توسعه و نوآوری علوم اسلامی با محوریت فقه، تفسیر، تاریخ‌نگاری و ادبیات؛ نقش شیعیان در مهندسی و تحول علوم عقلی همانند فلسفه، کلام و علوم ریاضی؛ راهبردهای فکری- فرهنگی با تأکید بر رویکرد عقل‌گرایانه و اعتدالی و اندیشه سیاسی، محورهای اصلی پژوهش را تشکیل می‌دهد.
کلیدواژه‌ها:شیعه امامیه، تحول، فرهنگ، جهان اسلام، علوم نقلی، علوم عقلی.
فصول پایان‌نامه:
این پایان‌نامه شامل شش فصل می‌باشد:
فصل اول: «کلیات و مفاهیم»
فصل دوم: «جهان اسلام و تشیع از قرن پنجم تا نیمه قرن هفتم»
* وضعیت سیاسی و فرهنگی جهان اسلام از قرن پنجم تا نیمه قرن هفتم
* پراکندگی جغرافیایی شیعیان امامی
* نقش شیعیان در حاکمیت سیاسی
فصل سوم: «نقش شیعیان در تأسیس و گسترش مراکز علمی و آموزشی»
* مدارس و حوزه‌های علمیه
* کتابخانه‌ها و دارالعلوم‌های شیعی و تأثیرات فرهنگی آن‌ها
فصل چهارم: «نقش شیعیان در توسعه و تحول علوم نقلی»
* جریان فقه شیعه؛ اجتهاد پویا _ نوآوری _ تحول
* نقش و رویکرد شیعیان امامیه در تاریخ‌نگاری از قرن پنجم تا نیمه قرن هفتم
* تفسیر قرآن؛ دوران رشد و تحول تفسیر نگاری شیعیان
* تبیین نقش شیعیان در شعر و ادبیات
فصل پنجم: «نقش شیعیان در گسترش و تحول علوم عقلی»
* نقش شیعیان در تطور و احیای فلسفه اسلامی
* کلام شیعه، تلفیق عقل و علم
* نقش شیعیان در تحول علوم ریاضی
فصل ششم: «راهبردهای فکری _ فرهنگی شیعه»
* رویکرد عقل‌گرایانه شیعی
* شیعه اصولی _ شیعه اعتدالی، اندیشه تقریب مذاهب
* مبانی و اصول اندیشه سیاسی شیعی در موضوع حکومت
نتایج پژوهش.
