چکیده:
پژوهش حاضر با عنوان وضعيت سياسي و اجتماعي شيعيان عراق در دوران حزب بعث به پاسخ اين سؤال می‌پردازد که وضعيت شيعيان عراق در سال‌های ۱۹۶۸، از زمان روي کار آمدن حزب بعث تا سقوط آن در ۲۰۰۳ از لحاظ سياسي و اجتماعي چگونه بود؟ فرضيه پژوهش برآنست که شيعيان عراق در دوره حزب بعث با نوعي استيصال حقيقي سازمان‌یافته‌ای از طرف رژيم بعث مواجه شدند که زمینه‌های ضعف اجتماعي و سیاسی آنان را در درازمدت فراهم آورد اوضاع سياسي و اجتماعي شيعيان عراق پيش از روي کار آمدن حزب بعث، محور اصلي بحث در فصل اول است. تشيع در عراق داراي پيشينه است ولي انتشار تشيع به‌صورت گسترده در دوران متأخری صورت پذيرفت. اقوام شيعي، زمینه‌ها و دلايل انتشار تشيع در عراق بررسي شده است. آشنايي با اوضاع سياسي و اجتماعي شيعيان در صده اخير يکي از مقدمات بحث حاضر بشمار می‌رود. شيعيان در اين دوره با وجود محرومیت‌های وارد شده از طرف دولت عثماني، خود به مبارزه با اشغال انگليس پرداختند. از اين روي دولت‌های جديد بر سرکار آمده پس از اشغال عراق سياست اقصاي شيعيان را در تمام ادوار البته با شدت و ضعف دنبال می‌نمودند. اين رويه تا روي کار آمدن حزب بعث در جريان بود. حزب بعث پيش از آن در اوايل دهه ۵۰ ميلادي متولد شد. اندیشه‌های بیطار و عفلق شالوده اصلي تفکرات و انديشه حزب بعث را که بشدت قوم‌گرا و پان‌عربیسم بود را تشکيل می‌دهد. ضعف دولت‌های عراق و وجود احزاب و جريانات متعدد قوم‌گرا و کمونيست در عراق به حزب بعث اجازه صعود به قدرت را با دو کودتا فراهم نمود بخش دوم پژوهش با يک مقدمه و دو فصل به اوضاع سياسي و اجتماعي شيعيان عراق از روي کار آمدن حزب بعث تا اشغال کويت در سال ۱۹۹۱، می‌پردازد. شيعيان عراق که اغلب در مناطق وسيع و حاصلخيز فرات مياني و جنوب سکونت دارند تاريخ و سابقه تشيعشان متفاوت است. یکجانشینی عشاير و اسکان دائمی آن‌ها اگرچه گاها به دلایل سياسي، توسط عثمانيها براي تضعيف شالوده عشايري صورت پذيرفت؛ ولي سبب گرديد تا قبايل در جريان ارتباط با قبايل شيعه و سکونت در مناطق حاصلخيز نهر هنديه در کربلا، به تشيع گرايش نمايند. وجود عتبات مقدس در عراق و ورود مداوم زائران عتبات از جنوب عراق نيز يکي از دلايل عمده تشيع قبايل مناطق جنوبي عراق گرديد. حوزه علميه در نجف نقش قابل ملاحظه‌ای در تکوين جامعه شيعي عراق ايفا نمود و مبلغان نيز در اين دوره سهمي البته با شدت و ضعف، در تشيع قبايل داشتند. اندیشه‌ها و عملکرد سه تن از مراجع اين دوره در شکل‌گیری و جهت‌دهی جامعه شيعي مؤثر بود. رژيم بعث با ابزارهاي گوناگون و در سه جهت سعي کرد تا جامعه شيعي عراق را که اقلیت جامعه عربي و مذهبي را در عراق تشکيل می‌دهند، نابود بلکه استيصال نمايد. ابتدا با مطرح کردن مسئله شعوبي و احياي آن و خطري که نسبت به جامعه عربي دارد، همچنين اعمال محدودیت‌های گسترده و همه جانبه به لحاظ فکري، فرهنگي، اقتصادي نسبت به شيعيان و بالاخره تلاش براي استيصال شيعيان در تعقيب، شکنجه و اعدام، عقوبت‌های دست جمعي، اخراج از عراق و آوارگي اقداماتي بوده که نسبت به شيعيان در اين دوره اعمال شده است. شيعيان در مقابل سه جهت‌گیری را در تعامل با رژيم بعث، داشتند. اصلاح و تلاش براي احقاق برخي از حقوق شيعيان، مبارزه و درگير شدن و تلاش براي سرنگوني رژيم و بالاخره حفظ بقا سه رويکردي است که در جامعه شيعه عراق رهبران و پيرواني داشت. بخش سوم اين رساله به اوضاع سياسي و اجتماعي شيعيان از اشغال کويت تا سقوط رژیم بعث در ۲۰۰۳ می‌پردازد. در مقدمه اين بخش مسئله اشغال کويت و محاصره و تخريب زیرساخت‌های اقتصادي عراق و تأثیرات آن بر جامعه عراق و بالاخره سرنگوني رژيم بعث به اختصار عرضه شده است. پس از اشغال کويت و محاصره عراق، شيعيان طي تحرکي وسيع سعي نمودند دولت را ساقط نمايند. اين قيام سراسري که به انتفاضه شعبانيه شناخته می‌شود، به دلايلي ناکام ماند که زمینه‌ساز تجاوزات بعدي رژيم نسبت به شيعيان شد، خشکاندن تالاب‌های جنوب و تخريب شهرهاي شیعه‌نشین از اين جمله است. در مقابل شيعيان در اين دوره با اقامه نماز جمعه بهترين حضور را رقم زدند و موج اسلام‌خواهی و اقامه شعاير حسيني جامعه شيعي عراق را دربرمی گيرد.
کلیدواژه‌ها:شيعيان، عراق، سياسي، اجتماعي، بعث.
فصول پایان‌نامه:
این تحقیق در سه بخش ارائه شده است:
بخش اول: «مباحث مقدماتي( شيعيان عراق – حزب بعث)»
* فصل اول: شيعيان عراق
پيشينه تشيع در عراق
اقوام شيعي
اوضاع شيعيان در صده اخير
* فصل دوم: آشنايي با حزب بعث و به قدرت رسيدن آن در عراق
هسته اوليه و آغاز پيدايش
ايدئولوژي و ساختار فکري حزب بعث
حزب بعث در عراق
انقلاب ٨ فوريه و به قدرت رسيدن موقت بعث
بازگشت دوباره بعثی‌ها
تثبيت قدرت حکومت جديد
ساختار سياسي حکومت بعث
بررسي دلايل ظهور حزب بعث.
بخش دوم: «وضعيت سياسي اجتماعي شيعيان عراق از روي کارآمدن حزب بعث تا جنگ دوم خلیج‌فارس ۱۹۹۱- ۱۹۶۸ م (۱۳۶۹ - ۱۳۴۷ هـ. ش)»
* فصل اول: وضعيت اجتماعي شيعيان از ۱۹۹۱ -۱۹۶۸ م
نظام عشايري در عراق
عشاير شيعه
شهرهاي شیعه‌نشین
حوزه و مرجعيت کانون تشيع
شعاير حسيني
* فصل دوم: وضعيت سياسي شيعيان ۱۹۹۱- ۱۹۶۸ م
رويکرد رژيم بعث نسبت به تشيع و شيعيان
تعامل شيعيان با رژيم بعث
احزاب و جریانات سياسي شيعي معارض
بخش سوم: وضعيت سياسي اجتماعي شيعيان عراق از جنگ دوم خلیج‌فارس تا سقوط رژيم بعث ۲۰۰۳ - ۱۹۹۱ م (۱۳۸۲-۱۳۶۹ هـ. ش)
* فصل اول: وضعيت سياسي شيعيان عراق از ۲۰۰۳ - ۱۹۹۱ م
انتفاضه شعبانيه و شکست آن
مسئله هور جنوب.
ظهور آیت‌الله محمد صدر و "نماز جمعه"
احزاب سياسي شيعي در چالش.
* فصل دوم: وضعيت اجتماعي شيعيان ۲۰۰۳ - ۱۹۹۱ م
پيامدهاي محاصره عراق و شکست انتفاضه بر جامعه شيعي
موج اسلام‌خواهی و اقامه شعاير حسيني
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری.
