چکیده:

 پیروی از اندیشه دینی و آیین شریعت در اواخر قرن اول و دوم هجری، به‌ویژه آنگاه که با زهد ورزی و ذکر دائم همراه می‌گردید، موجب شد که بعضی از مؤمنان بر اثر کنار رفتن حجاب‌های ظلمانی و تاریک نفس و تابیدن نور کشف و شهود، مفاهیم آیات قرآن را در ابعاد ژرف‌تر و عمیق‌تری دریابند. شرح و بیان مفصل این دریافت‌های روحانی، زمینه اوج‌گیری عرفان و تصوف اسلامی را فراهم آورد؛ بنابراین، قرآن کریم منبع فیّاض و چشمه جوشانی است که عرفان و تصوف اسلامی از آن نشأت گرفته و قرن به قرن با به وجود آمدن عرفای بزرگ، از غنای بیشتری برخوردار شده است. بیان دریافت‌ها و ادراک‌های عرفا (که در حقیقت همان معانی باطنی و سرّی قرآن است) به‌صورت مکتوب فارسی از قرن پنجم هجری آغاز شد. این نوشته‌ها (نظم و نثر) که حرکت و پویایی به‌سوی کمال مطلق در آن‌ها اوج می‌زند و رمز و راز رهایی و آزادی از تنگنای عالم خاکی و پرواز به عالم بی‌نهایت الهی را تعلیم می‌دهد، ادبیات عرفانی را تشکیل می‌دهد. هر نوع حرکتی به‌سوی کمال (چه مادی و ظاهری و چه معنوی و روحانی) بر اثر صبر و ورع؛ یعنی استقامت و پایداری در برابر رنج‌ها و سختی‌ها و مشکلات به وجود می‌آید و این یکی از قوانین و نوامیس الهی است که برای همیشه بر جهان خلقت حکم‌فرما بوده و خواهد بود. هنگامی‌که پیامبر اکرم (ص) از طرف خداوند برگزیده شد تا طبق آیات قرآن و وحی الهی در تمامی ابعاد جوامع بشری تغییر و تحول ایجاد کند، با موانع و مشکلات زیادی روبرو شد، اما خداوند در همه اوضاع و احوال سخت اجتماعی، آن حضرت را به صبر (استقامت و پایداری) فراخواند و با بیان رنج‌ها و مشکلات انبیای بزرگ الهی؛ از جمله ابراهیم (ع)، نوح (ع)، موسی (ع)، عیسی (ع)، شعیب (ع) و دیگر انبیاء، به آن حضرت تعلیم داد که صبر (استقامت و پایداری) رمز و راز موفقیت انبیا در دگرگون کردن جوامع بشری و نجات انسان‌ها از همه علل و عوامل رکود و سکون و عقب‌ماندگی و جهل و هدایت آنان به‌سوی سرچشمه و معدن کمال بوده است. صبر و ورع در سیر و سلوک –که حرکت و تغییر درونی و باطنی برای رسیدن به مبدأ کمال است- نقش اساسی و بنیادین را بر عهده دارد. بدین‌جهت، صبر و ورع در بینش عرفا بسیار با اهمیت شمرده می‌شود و در ادبیات عرفانی همواره بازتاب عمیق و گسترده‌ای داشته است. عارفان با استناد به آیات قرآن کریم و احادیث پیامبر و بیان روایات و حکایات و تمثیل‌های پر رمز و راز، نقش اساسی و بنیادین صبر و ورع را در سیر الله بیان کرده‌اند و بر آن تأکید ورزیده‌اند. با وجود بازتاب وسیع و گسترده‌ای که مفهوم قرآنی صبر و ورع در ادبیات عرفانی داشته، اما تاکنون دیدگاه‌های مختلف عرفا درباره صبر ورع و نقش آن در سیر و سلوک، مورد تحقیق و پژوهش قرار نگرفته است. پژوهشی که پیش روی شماست، به تحلیل و بررسی صبر و ورع در عرفان اسلامی تا پایان قرن هفتم پرداخته است. این دوره، یکی از درخشان‌ترین و پراهمیت‌ترین دوره‌های فرهنگ و ادب و عرفان اسلامی است، زیرا در این دوره عرفای بزرگی همانند ابوسعید ابوالخیر، خواجه عبدالله انصاری، امام محمد غزالی، عطار نیشابوری، سنایی، عراقی و مولانا ظهور کردند و با بیان تجربیات عرفانی و کشف و شهودهای خود (که بیشتر به‌صورت منظوم و با هنرمندی‌های ادیبانه و شاعرانه همراه بود) ادبیات عرفانی را به اوج قله کمال رساندند.

کلیدواژه‌ها: استقامت، حلم، برد باری، شکیبایی، پارسایی، پرهیزگاری، خویشتن‌داری و تقوا.

فصول پایان‌نامه:

 این تحقیق دارای شش فصل می‌باشد:
فصل اول: «کلیات»
فصل دوم: «کلیات صبر»
* بخش اول: تعریف صبر
* ماهیت صبر
* بخش دوم: انواع صبر
* صبر از نگاه قرآن
* بخش سوم: صبر بر اجرای احکام شریعت
فصل سوم: «هماهنگی صبر با ارزش‌ها»
فصل چهارم: «فواید و نتایج صبر»
* بخش اول: فواید و نتایج ارزنده صبر
* بخش دوم: پیامد صبر
فصل پنجم: کلیات ورع
فصل ششم: «اهمیت ورع».

نوشتن دیدگاه