چکیده:

پایان‌نامه پیش رو به این منظور سامان یافته است که به این پرسش پاسخ دهد که با توجه به علم معناشناسی، معنا و مقصود از ذکر در قرآن کریم چیست؟ لذا با هدف تعیین دقیق معنای ذکر در قرآن و نشان دادن این‌که این کلمه تنها با معنای اساسی خود به کار نرفته است، این تحقیق انجام شده است. برای انجام این کار قبل از هر چیز آشنایی با مباحث معناشناسی لازم می‌باشد که فصل اول کلیاتی در مورد این علم ارائه می‌دهد. فصل دوم به بررسی همنشین‌های ذکر پرداخته است. در ابتدای فصل معنای اساسی ذکر با مراجعه به معاجم کهن عربی مشخص گردیده است. سپس براساس مهم‌ترین همنشین‌های ذکر، آیات دسته‌بندی و بررسی شده‌اند. دسته اول شامل آیاتی هستند که ذکر با نام خداوند هم‌نشین شده است. در این آیات، ذکر بیشتر به‌صورت امر، به کار رفته و معنای ذکر، رنگ و بوی عبادی دارد. از آیات هم‌نشینی ذکر و کلمه آیات، بیشتر معنایی مرتبط با تفکر و اندیشیدن و پند پذیرفتن برداشت می‌شود. در آیات هم‌نشینی با نعمت، ذکر به‌صورت امر به کار رفته است. در واقع ذکر نعمت، به معنای یادآوری و عدم غفلت از آن‌هاست. چرا که این کار، حالت نرمش در انسان به وجود آورده و وی را متوجه نعمت دهنده می‌کند؛ و به دنبال این نرم‌دلی، آمادگی برای پذیرش سخن نعمت دهنده، افزایش می‌یابد. لذا بعد از امر به ذکر نعمت در این آیات، شاهد دعوت به کارهایی چون وفای به عهد خداوند،‌ ایمان آوردن و عبادت هستیم؛ و در آیات هم‌نشینی ذکر با فعل «نزل» و افعال مشابه آن چون «جاء»، «اتی» و «القی» که به نحوی به جابجایی اشاره دارند، شاهد آن هستیم که ذکر عمدتاً با مسئله نبوت، فرستادن رسول و آموزه‌های وحیانی ربط پیدا می‌کند. در فصل سوم به جانشین‌های ذکر پرداخته شده است. این جانشین‌ها که به‌وسیله اشتراک هم‌نشین‌ها و یا موازنه ساختاری آیات شناسایی شده‌اند، در سه گروه تقسیم‌بندی شده‌اند. گروه اول، حوزه آموزه‌های وحیانی است که شامل کلمات قرآن، تورات، آیات قرآن و رسول می‌باشد. گروه دوم، حوزه اعتقادات است که کلماتی چون هدایت، ایمان، فکر، علم، فقه و عقل که به نحوی به عقاید و امور باطنی ربط دارند، در آن قرار گرفته است؛ و در گروه سوم که حوزه عبادات است، کلماتی که شامل عبادت می‌شوند، قرار دارند؛ که این عبادات خود به دو دسته عبادات باطنی و عبادات ظاهری تقسیم می‌شوند؛ و کلماتی مانند رجع و تقوا در دسته اول، ‌و کلماتی چون عبادت، دعا، عمل صالح، نماز و تسبیح در دسته دوم قرار می‌گیرند. در فصل چهارم نیز به متقابل‌های ذکر پرداخته شده است. در واقع در این فصل کلماتی مانند ضلال، نسیان و غفلت که در تقابل مستقیم با ذکر قرار دارند،‌ بررسی شده‌اند؛ اما از کلماتی مانند اعراض، یعش، ونی، ولّی و صدّ نیز غفلت نشده است. چرا که این کلمات، اگرچه در تقابل با ذکر قرار ندارند، اما به نحوی اشاره به وضعیتی دارند که منجر به تقابل با ذکر می‌شوند.

نوشتن دیدگاه